Renaissance
-
TABLE DES MATIÈRES
TOME PREMIER
(texte latin et index)
NOTE ÉDITORIALE
INTRODUCTION
Jules-César Scaliger (1484-1558), philosophe des savoirs du langage et des langues
L’homme en son temps: son roman familial, ses maîtres, son aristotélisme
Les Causes de la langue latine: thèses, controverses, arbitrages.
Des Causes de la langue à la Poétique: arts et savoirs de la Renaissance
Le débat avec Cardan, Sur la subtilité: joutes philosophico-linguistiques
L’ambition de l’homme, la réception de l’oeuvre
Le De causis linguae Latinae dans l’histoire des idées linguistiques
L’organisation du texte principal
Les livres I et II du De Causis. Le matériau phonique de la langue latine
Affections ou accidents ? Le traitement des catégories linguistiques
La construction d’une métaterminologie spécifique et le rapport au grec
Les classes de mots
L’absence de syntaxe et la question de la figure (livre 12)
Bref aperçu sur la fonction de l’exemple dans le De causis
La réception des idées linguistiques contenues dans le De causis
TEXTE LATIN
Le texte latin du De Causis linguae Latinae : options retenues par les éditeurs
Iulii Caesaris Scaligeri De Causis linguae Latinae
Iulius Caesar Scaliger Sebastiano Gryphio typographo S. D
Iulii Caesaris Scaligeri in tredecim libros de causis linguae latinae
praefatio, Ad Syluium Caesarem filium
Index errorum, quiue, quotue, quoto capite contineantur Liber primus
Cap. 1. Artifex et natura uersantur circa certam subiectam materiam
Cap. 2. Non solum materia opus est certisque limitibus, sed etiam ordine atque instrumentis
Cap. 3. Duplices partes: aliae ex quibus uox constituitur ut ex materia, aliae tanquam species sub genere [...]
Cap. 4. Definituro literam nominis prius originem quaerendam
Cap. 5. Literae definitio
Cap. 6. Historia literarum, figura, numero, ordine
Cap. 7. Summaria diuisio literarum. Nomina singularum
Cap. 8. Singularum literarum potestates
Cap. 9. Origo et caussa quare I et U e uocalibus factae sint consonantes
Cap. 10. Consonantium potestates
Cap. 11. An T semper eodem sit sono
Cap. 12. De I consonante
Cap. 13. Affectus finalis a potestate
Cap. 14. Vitia potestatum allata uocalibus aut consonantibus
Cap. 15. Vtrum F sit muta an semiuocalis
Cap. 16. Vtrum ω an η sit longior
Cap. 17. Locorum affectus a potestatibus inuestigantur
Cap. 18. Transpositio
Cap. 19. Abolitio, ablatio, concisio, abscissio, praepositio, interpositio, appositio
Cap. 20. Mutatio in communi
Cap. 21. Mutatio quae fit ex consuetudine: uocales
Cap. 22. Mutatio consonantium ex consuetudine
Cap. 23. Mutatio per inflexionem: uocales
Cap. 24. Mutatio diphthongorum ex inflexione
Cap. 25. Mutatio consonantium ex inflexione
Cap. 26. Mutatio in deductis a Graecis: uocales
Cap. 27. Diphthongorum mutationes a Graecis
Cap. 28. Consonantium mutatio in deductis a Graecis
Cap. 29. Mutatio ex deductione in simplicibus
Cap. 30. Mutatio in diphthongis ex deductione
Cap. 31. Consonantium mutatio ex deductione
Cap. 32. Mutatio in compositis: uocales
Cap. 33. Diphthongorum mutatio in compositione
Cap. 34. Consonantium mutatio in compositione
Cap. 35. Ordo literarum quatenus dictionis partes sunt. Quae cuique syllabae debeatur
Cap. 36. De disiunctione siue dissitis literis: uocales
Cap. 37. Consonantium disiunctiones
Cap. 38. Ordo discendi elementa
Cap. 39. Figurae elementorum et earum caussae
Cap. 40. Caussae singularum
Cap. 41. Literarum notae cum potestate numerorum signandorum et nominum
Cap. 42. Potestas mutua quarundam cognatarum literarum, quas Graeci uocant ντιστοίχους
Cap. 43. Natura quaedam propria I uocalis
Cap. 44. Proprietas quaedam mutarum et semiuocalium
Cap. 45. De aspirationis potestate secundum loca
Cap. 46. De modo ac ratione scribendi
Cap. 47. Elementorum affectus ad principia syllabae constituendae
Liber secundus
Cap. 48. Quae sit forma syllabae, quae materia
Cap. 49. Consonans quae inter duas uocales est utri applicetur
Cap. 50. Syllabarum affectus
Cap. 51. Syllabae: praepositio, geminatio, appositio, interpositio, ablatio, extritio, abscissio, transpositio
Cap. 52. Affectiones a forma syllabarum: accentus
Cap. 53. Quomodo distinguantur inter se tria membra diuisionis. Et tenorum ratio
Cap. 54. Spiritus
Cap. 55. De tempore
Cap. 56. Non esse plures accentus quam quot dicti sunt
Cap. 57. Tres notulae ab accentuum ratione excluduntur
Cap. 58. Caussa finalis tenorum. Primum de acuti accentus usu
Cap. 59. Grauis accentus sedes
Cap. 60. De usu locisque circunflexi
Cap. 61. De ἄρσει et θέσει
Cap. 62. Quemadmodum accentuum leges soluantur
Cap. 63. An admittenda sint quae superiore capite a ueteribus recepta sunt
Cap. 64. Vsus temporum
Cap. 65. Spirituum officium et loca
Liber tertius
Cap. 66. Dictionis nomen atque definitio
Cap. 67. Vtrum dictiones a natura sint an arbitrio inuentoris
Cap. 68. Vtrum nomina sint penitus fortuita an certo consilio
Cap. 69. Plures esse uoces primarias
Cap. 70. Non eodem modo rem ab re duci et nomen a nomine
Cap. 71. Dictionis affectus
Cap. 72. Dictionis species qua ratione sint inuestigandae
Cap. 73. Qua ratione inuestigandae sint species quae inflectuntur, et quare non plures sint aut personae aut numeri
Cap. 74. Affectus specierum dictionis alterius modi
Cap. 75. Quod persona et numerus accidat omnibus partibus, et quomodo; et an sexus uerbis addi debeat
Liber quartus
Cap. 76. Nominis essentiam, tam ab appellatione quam a re ipsa statuit
Cap. 77. Quo quisque ordine affectus tractandus sit
Cap. 78. De numero
Cap. 79. De genere
Cap. 80. Casus
Cap. 81. Enumerantur casus. Explicatur usus. Recipiuntur nomina
Cap. 82. Casuum ordo quare talis sit
Cap. 83. De iis quae unico casu constant et pluribus. Et an aptota inueniantur
Cap. 84. Veterum dicta examinat diligentius
Cap. 85. Singulorum casuum ratio, quae pertinet ad terminationes
Cap. 86. De specie
Cap. 87. De figura
Cap. 88. Non uero addi decompositam
Cap. 89. Redit ad superiora ob figurae usum
Cap. 90. An alia sint nominum accidentia siue affectiones
Cap. 91. Nominum species uenatur ex elementis philosophiae
Cap. 92. Quid quoque loco statuendum, deque propriorum natura atque affectibus
Cap. 93. De fixis, siue essentialibus, communibus eorumque speciebus
Cap. 94. Absoluta substantiua, et eorum genera ac species
Cap. 95. Absoluta diminutiua
Cap. 96. Collectiua et comprehensiua
Cap. 97. Relatiua substantiua
Cap. 98. Mobilia siue adiectiua absoluta
Cap. 99. Relatiuorum species recensentur
Cap. 100.
Cap. 101. Comparatiuorum superlatiuorumque natura et caussae et usus
Cap. 102. Nominum affectus communes
Cap. 103. Nominum genera quo modo mutentur
Cap. 104. Numerorum mutatio
Cap. 105. Figurae mutatio
Cap. 106. Personae mutatio
Cap. 107. Casus mutatio et ordinis
Cap. 108. Omissae a ueteribus affectiones
Cap. 109. Nominis usus loco aliarum partium
Liber quintus
Cap. 110. Ordo partium. Nominis uox a forma, uerbi uox a materia. Tum autem uerbi ratio uniuersa et diuisio
Cap. 111. Quare actiua passiuis praeponantur, et de materia uerborum
Cap. 112. Verbi sum, es, est declarat necessitatem
Cap. 113. Temporum natura, numerus, ratio, nomina
Cap. 114. Modorum origo, caussae, rationes, usus
Cap. 115. Modorum tempora
Cap. 116. Modorum ordo
Cap. 117. An infinitiuus sit uerbum
Cap. 118. Temporum modorumque inter se mutatio
Cap. 119. Personarum usus et affectus
Cap. 120. Numerorum ratio et caussa
Cap. 121. Affectuum ratio et ordo
Cap. 122. Figura eiusque caussa
Cap. 123. Species earumque significata et caussae
Cap. 124. Impersonalium natura, ortus, caussa, usus
Cap. 125. Actiuae uocis impersonalia
Cap. 126. Affectus uerborum communes
Liber sextus
Cap. 127. Pronominis sedes inter partes, ratio, diuisio
Cap. 128. Pronominum affectus
Cap. 129. Pronomina deriuata
Cap. 130. Natura et usus pronominum, sui, suus et reliquorum
Cap. 130 (bis). Alia duo deriuata: nostras, uestras
Cap. 131. Articulus
Cap. 132. Numerus
Cap. 133. Personae
Cap. 134. Casus
Cap. 135. Figura
Cap. 136. Excludit a praesenti opera consilia antiquorum
Cap. 137. Materialis caussa pronominum
Cap. 138. Contra quam fecerunt prisci, qua de caussa prius de pronomine quam de participio egerit
Cap. 139. Affectiones quaedam
Liber septimus
Cap. 140. Non recte seruatum a ueteribus ordinem
Le De causis linguae Latinae (1540) de Jules-César Scaliger constitue un maillon essentiel dans l’histoire de la grammaire latine et plus généralement dans l’histoire des théories linguistiques. Il ne s’agit pourtant pas d’une grammaire latine au sens habituel du terme, avec ses règles et ses paradigmes, mais d’une réflexion philosophique sur les fondements de la langue latine, et même sur les fondements du langage en général. Les treize livres, de taille inégale, comportent une phonétique (livres 1 et 2), l’examen du mot (dictio, livre 3) et de ses classes (livres 4 à 11), avant de traiter des figures de construction (livre 12), de l’étymologie et de l’analogie (livre 13).
La présente édition propose, dans le premier volume : une introduction (en deux parties : « Scaliger, philosophe des savoirs du langage et des langues », par P. Lardet ; « le De causis dans l’histoire des idées linguistiques », par G. Clerico et B. Colombat) ; le texte latin ; des notes critiques ; neuf index ; une bibliographie de plus de 600 titres. Le second volume comporte l’ensemble de la traduction avec une abondante annotation qui replace le De causis dans le contexte de son élaboration et de sa rédaction.
-
Fondé sur des documents universitaires et notariaux édités et inédits et sur de multiples sources indirectes (biographies, correspondances, etc.), cet ouvrage recense plusieurs centaines d’étudiants français, francs-comtois et savoyards ayant fréquenté les universités italiennes de 1480 à 1599. Il fournit, pour chaque personnage, un dossier sur ses études en Italie, complété, si possible, par un aperçu de sa formation antérieure et par une notice biographique. Une introduction détaillée sur l’organisation des études universitaires dans l’Italie des XVe et XVIe siècles, le mode de fonctionnement des universités et les procédures d’obtention des diplômes facilite la compréhension des notices.
Ce travail offre des matériaux nouveaux à l’histoire des universités, à l’histoire des familles (rectifications et compléments apportés aux généalogies par les sources italiennes exploitées), à l’histoire sociale (origine sociale des étudiants, corrélation entre études et carrière, stratégies de certaines familles misant sur les études en Italie pour favoriser leur ascension ou asseoir leur pouvoir) ; mais aussi à l’histoire religieuse, politique et culturelle (il suffit de citer les noms de saint François de Sales, de Pomponne de Bellièvre, de Michel de L’Hospital ou de François Tissard). Nombre de ces étudiants ont contribué, en outre, à diffuser par-delà les Alpes non seulement l’humanisme et les sciences apprises dans la Péninsule, mais aussi la langue et la culture italiennes.
-
Frank Lestringant
Préface
Françoise Poulet et Alice Vintenon
ntroduction
PREMIÈRE PARTIE
LES COMMENTAIRES RÉFORMÉS DES FICTIONS PAÏENNES
Isabelle Pantin
Melanchthon et les fables païennes
Céline Bohnert
Ovidii (ut ita dicam) Chronicon : sur les textes liminaires de la Fabularum Ovidii Interpretatio de Georg Schuler (1555)
Antoine Biscéré
Dresser un « tabernacle » pour Ésope. Le prestige de la fable ésopique dans les cercles protestants allemands
Christiane Deloince-Louette
Quel statut pour la fable d’Homère ? Quelques lectures de commentateurs réformés à la fin du xvie
Ruth Stawarz-Luginbühl
La Vie de Cyrus le Grand selon Calvin : une fiction historico-théologique
DEUXIÈME PARTIE
FICTIONS ÉVANGÉLIQUES
Nicolas LeCadet
« Ce sont beaux textes d’evangile en francoys » : la place de la Bible dans Pantagruel (ch. xxx)
Adeline Desbois-Ientile
La fantasie de François Habert : variations poétiques sur le jugement de Pâris
TROISIÈME PARTIE
LA PERCEPTION DE LA MYTHOLOGIE : AUTOUR DE SIMON GOULART
Teresa Chevrolet
« Nomine mutato, narratur fabula de te » : la mythologie d’après le Theatre du monde de Simon Goulart, pasteur genevois
Olivier Pot
De la fable à l’emblème : la « mythologie blanche » de Simon Goulart
Natacha Salliot
Appartenance confessionnelle et statut de la fable dans les commentaires de La Sepmaine de Du Bartas
(1581-1585)
QUATRIÈME PARTIE
FABLE, PÉDAGOGIE ET ÉDIFICATION
Mathilde Bernard
Mythologie, fable et emblème, ou l’ambiguïté du rapport à la fiction chez Guillaume Guéroult
Mathieu de LaGorce
Se réformer avec Ovide. La Métamorphose chrétienne de Pierre Viret
Padraic Lamb
L’appât de la fable : dieux païens et prosélytisme dans les traités dévots de Stephan Batman, ministre anglican
Inès Kirschlege
rLe loup et l’agneau dans la prédication réformée du xviie siècle, ou comment combattre la raison du plus fort ?
Christabelle Thouin-Dieuaide
L’utilisation de la fable dans les sermons réformés de la première moitié du xviie siècle
CINQUIÈME PARTIE
LA PLACE DE LA FABLE DANS LA POÉSIE ÉVANGÉLIQUE ET RÉFORMÉE
Nadia Cernogora
Persistance de la fable dans la poésie protestante : l’exemple des Hieropoemes de Loys Saunier (1584)
Gilles Couffignal
Des fables antiques à la fable de la langue : Pey de Garros, poète protestant et gascon
Audrey Duru
La fonction fable et les Oeuvres d’André Mage de Fiefmelin (Saintonge, 1601)
Adrienne Peti
La relégation des fables et de l’« antiquaille » dans le roman sentimental, un topos post-tridentin
BIBLIOGRAPHIE
INDEX
Teresa Chevrolet
Le rapport des réformés à la fiction a pu être jugé uniformément critique, en cohérence avec le principe de la sola scriptura et le rejet, dans certains courants protestants, des images comme supports du culte. La virulence du Traité des scandales de Calvin contre les « contes » de Rabelais ou l’invitation de l’Uranie de Du Bartas à « laiss[er] à part [les] fables surannées » témoignent, de fait, d’une vive méfiance à l’égard d’un usage « mensonger » de l’écriture, qui inciterait à s’éloigner de l’essentiel et à se disperser dans un labyrinthe d’images immorales. Ce volume collectif entend montrer ce que cette doxa peut avoir de réducteur, en considérant dans leur diversité les attitudes des réformés par rapport à la fable, le prestige de certaines fictions chez les grands Réformateurs, le rôle de la fiction dans la pédagogie et la prédication réformées, ou encore la place que la mythologie continue d’occuper chez les poètes protestants, malgré leur volonté de promouvoir une poésie de vérité.
-
Le Théâtre au miroir des langues consiste à explorer les grandes notions théâtrales au moyen d’une étude lexicologique portant sur trois aires géolinguistiques : la France, l’Espagne et l’Italie des XVIe et XVIIe siècles. Divisé en huit chapitres (Genres théâtraux, Paratextes, Dramaturgie, Personnages, Notions esthétiques, Métiers et techniques, Lieu théâtral, Réception), l’ouvrage propose une étude comparative des composantes essentielles du théâtre à partir de leurs modes de désignation dans les trois langues. Prenant appui sur un vaste corpus de pièces, de préfaces et de traités, ces analyses permettent tout autant d’identifier les correspondances et les pratiques communes d’un pays à l’autre que de mettre au jour les spécificités nationales. Cet ouvrage a été conçu dans le cadre du projet ANR « IdT - Les idées du théâtre ».
-
TABLE DES MATIÈRES
Préface
Introduction
Bibliographie
Janvier 1542 (R.C. 35, fol. 449-477v°)
Février 1542 (R.C. 35, fol. 478-514)
Mars 1542 (R.C. 35, fol. 514v°-541v° et 551-552)
Avril 1542 (R.C. 35, fol. 542-550 et 552v°-572v°)
Mai 1542 (R.C. 35, fol. 572v°)
Mai 1542 (suite) (R.C. 36, fol. 1-28v°)
Juin 1542 (R.C. 36, fol. 28v°-57v°)
Juillet 1542 (R.C. 36, fol. 57v°-83)
Août 1542 (R.C. 36, fol. 83v°-109)
Septembre 1542 (R.C. 36, fol. 109v°-134)
Octobre 1542 (R.C. 36, fol. 134v°-158av°)
Novembre 1542 (R.C. 36, fol. 158b-180)
Décembre 1542 (R.C. 36, fol. 180v°-202v°)
Pièces annexes
Liste des pièces annexes
Glossaire
Index
L'année 1542 est marquée par l'inquiétude. L’avenir des relations entre Genève et Berne est incertain à la suite du refus de la seconde de ratifier le Départ de Bâle, négocié l'année précédente pour tenter de mettre fin à leur différend au sujet des terres de Saint-Victor et Chapitre. Si les pourparlers reprennent, l'année se termine sans avancée significative. La reprise des hostilités entre François Ier et Charles Quint voit le passage de milliers de soldats à travers la ville. Dans ce contexte, Genève continue à se fortifier, ce qui grève lourdement les finances publiques. Autre menace à frapper la ville, la peste se déclare en septembre. La peur de la contagion s'installe ; l'accès à la ville est restreint et des mesures d'hygiène sont imposées. En matière de politique intérieure, l'Edit du lieutenant, réglementant la justice, est adopté en Conseil général et le Consistoire, organe destiné à veiller au maintien de l'orthodoxie et à lutter contre les délits envers la foi, est mis en place.
-
Le présent volume contient l’œuvre la plus connue de Scévole de Sainte-Marthe : les Elogia, « Eloges des hommes illustres par leur savoir ayant vécu en ce siècle en France ». Pour Sainte-Marthe, l’Elogium relevait d’abord de la rhétorique ; malgré le manque de précision qui en résulte, c’est aussi une œuvre d’histoire. Le classement des éloges, souvent rattaché à un fait contemporain, épouse la chronologie des années 1515-1620. Le rapprochement des portraits des écrivains, urisconsultes, médecins, ecclésiastiques, diplomates et soldats brosse un tableau vivant de la France du XVIe siècle. L’unité des Elogia émerge aussi de l’image de l’auteur discernable grâce à des souvenirs de sa jeunesse, l’évocation de quelques moments de son activité ou l’affirmation de ses idées politiques : Sainte-Marthe admire les hommes de paix, déteste la Ligue et condamne les massacres.
La nouveauté de l’édition consiste d’abord en ce qu’elle reproduit les éloges selon la chronologie de leur publication. D’autre part la traduction, imprimée pour la première fois à côté du texte latin, remplace la vieille version de Colletet qui n’est pas toujours sûre.
L’édition des Œuvres complètes de Scévole de Sainte-Marthe est établie par Jean Brunel, ancien Professeur à la Faculté des Lettres de Poitiers, avec la collaboration de Pierre Martin, Professeur dans la même Université.
-
-
TABLE DES MATIÈRES
CHRONOLOGIE SOMMAIRE
INTRODUCTION
NOTE SUR LA PRÉSENTE ÉDITION
REMERCIEMENTS
PIÈCES LIMINAIRES
A Madame Marguerite de France Royne de Navarre
Advertissement aux lecteurs
Syl. Cæsaris Scaligeri a Verona, in Juditham G. Sallustii / De Sylve Scaliger de Vérone sur la Judith de G. Salluste
Aug[ustin] Costé à Guil[laume] De Saluste
Avg. Coste Castrodvnensis In Guil. Salustij Iuditham, Carmen / Ode sur la Judith de Guillaume Salluste
Sonnets et distiques à Guillaume de Saluste
LA JUDIT
L’URANIE, OU MUSE CÉLESTE
LE TRIOMFE DE LA FOY
POEME DRESSÉ POUR L’ACCUEIL DE LA ROYNE DE NAVARRE À NERAC
ANNEXES
I. Poèmes de La Muse chrestie(n)ne (1574) non recueillis en 1579
II. Sonnet gascon (P. de Brach, Poemes, Bordeaux, S. Millanges, 1576)
III. Sonnet « Sur la version d’Athenagore, faite par Arn. du Ferrier » (Bordeaux, S. Millanges, 1577)
IV. Argument de La Judit et Sommaires de S. Goulart des Œuvres (Genève, J. Chouet, 1582)
V. Hymne de la Paix et Les Neuf Muses Pirenées (Anvers [Lyon], G. de La Romaine [B. Rigaud],1582)
GLOSSAIRE
BIBLIOGRAPHIE
INDEX DES NOMS PROPRES DE PERSONNAGES BIBLIQUES, HISTORIQUES ET MYTHOLOGIQUES JUSQU’AU XVIIe SIÈCLE
TABLE DES ILLUSTRATIONS
Guillaume de Saluste Du Bartas (1544-1590) est l'auteur d'un chef-d'œuvre, La Sepmaine, qui connut un succès retentissant en Europe dès sa parution en 1578. Peu avant, il avait réuni ses premiers essais poétiques dans un recueil qu'il intitula La Muse Chrestiene (Bordeaux, Simon Millanges, 1574) et qu'il dédia à Marguerite de Valois, épouse d'Henri de Navarre. Elle contenait La Judit, Le Triomfe de la Foy, L'Uranie et quelques sonnets dédiés à ses amis. Profitant du succès éditorial de La Sepmaine, Du Bartas et/ou ses libraires en firent la « premiere partie » des Œuvres qui parut en 1579. Les Œuvres – reproduites ici d'après l'édition de Barthélemy Gomet à Blois – présentent une jolie diversité littéraire et une grande cohérence thématique. Du Bartas s'y révèle maître de son talent dans l'adaptation de la Bible et la réforme du manifeste poétique de la Pléiade. Il parvient avec bonheur à exploiter quatre formes du lyrisme en autant de genres poétiques (l'épopée, l'hymne, le triomphe et l'entrée), dans les registres religieux et profane. S'il accorde sa préférence au premier, il montre aussi qu'il a su faire siens les procédés rhétoriques du second. Chacun à sa façon, les quatre poèmes du livre proclament l'ambition du poète de se distinguer de ses prédécesseurs, quitte à bousculer les usages et les attentes de son public.
-
TABLE DES MATIÈRES
Introduction
De la circonstance à la réflexion éthique
Une écriture autoréflexive .
Entre nature et culture.
Carmina, lib. III
III, 1 à François Olivier, chancelier de France
III, 2 à Jean de Morel
III, 3 en l’honneur d’Henri II. A Charles, cardinal de Lorraine.
III, 4 à Odet, cardinal de Châtillon
III, 5 au cardinal de Lorraine
III, 6 au cardinal Charles de Lorraine
III, 7 au cardinal Jean Du Bellay
III, 8 à Salmon Macrin
III, 9 à Salmon Macrin.
III, 10 au cardinal Jean Du Bellay
III, 11 à la très illustre Marguerite, soeur du roi
III, 12 à Charles de Lorraine, cardinal
III, 13 à Barthélemy Faye, conseiller au parlement de Paris
III, 14 à Jean de Morel d’Embrun
III, 15 à Marguerite, soeur du roi
III, 16 à Paul, sur la résidence royale de Chambord
III, 17 pour le livre d’André Tiraqueau sur les lois matrimoniales
III, 18 à Lancelot de Carles, évêque de Riez
Annexe
Abréviations
Index des noms de lieux et de personnes
Le livre III des Carmina de Michel de L’Hospital (1505-1573) comprend 18 épîtres hexamétriques, composées entre 1546 à 1558, à l’exception d’une pièce (III, 13), postérieure à la disgrâce du chancelier. Adressées à des prélats (dont le cardinal de Lorraine), à des juristes (Tiraqueau, Jean de Morel), à des parlementaires, au poète Macrin ou à Marguerite de France, elles oscillent entre discours cicéronien, sermo horatien et silve. Les pièces encomiastiques côtoient des réflexions éthiques et philosophiques fondées sur les valeurs de modération, de prudence et d’amitié, ainsi que d’importantes épîtres métapoétiques où le magistrat défend la dignité de la poésie, loisir noble associé à la paix ou à une retraite champêtre loin d’une ville où règnent intrigues, rumeurs et cupidité. On y relève en particulier une importante épître érasmienne à Jean de Morel sur l’importance de l’allaitement (III, 2), des liminaires parus en tête des œuvres de Jean Du Bellay (III, 8 et 10) et André Tiraqueau (III, 17), une description paradoxale de Chambord (III, 16) ainsi qu’une épître à François Olivier sur sa disgrâce (III, 1).
Cette édition, dans la continuité des livres I et II, fournit le texte latin établi sur les manuscrits collationnés avec les éditions imprimées de 1585 et 1732, une traduction en stiques, une présentation contextuelle, une analyse et un commentaire. Le volume est complété d’une introduction, d’un index des lieux, des personnes et des matières.
-
Le siècle de l’humanisme, le xvie siècle, est celui du développement des études hébraïques dans plusieurs pays d’Europe occidentale, en dehors même des communautés juives. Stimulés par les progrès faits en Allemagne, en Italie ou en Espagne (Johannes Reuchlin, Agostino Giustiniani, Agazio Guidacerio jouent un rôle fondamental à cet égard), plusieurs savants français se mettent à l’étude de l’hébreu ; leurs efforts sont concrétisés par la création des Lecteurs royaux (futur Collège de France), avec deux chaires d’hébreu et une chaire d’études orientales. Pendant tout le xvie siècle sont rédigés des instruments de travail : grammaires, alphabets, dictionnaires et, avec ou sans traduction latine (notamment à Paris et à Lyon), des textes bibliques et rabbiniques. Le recours aux commentaires en hébreu (Rashi, Abraham Ibn ‘Ezra, David Qimḥi) apparaît alors indispensable aux yeux de nombreux exégètes chrétiens. La littérature kabbalistique est l’objet d’un engouement de la part de certains savants, attirés par les spéculations arithmologiques ou par un certain ésotérisme ; mais certains y voient également un moyen d’approfondir le message de l’Ancien Testament et d’asseoir certains dogmes du christianisme.
Le présent ouvrage présente cette riche matière, en étudiant les moyens et les méthodes d’enseignement et de diffusion de l’hébreu et en examinant le travail des hébraïsants. Il convient de souligner l’influence, directe ou non, de ces études (en particulier kabbalistiques) sur la littérature française du xvie siècle.